Εφηβεία και άγχος εξετάσεων

Η εφηβεία αποτελεί μια ιδιαίτερη αναπτυξιακή περίοδο της ζωής του ατόμου, καθώς είναι το πέρασμα από τον κόσμο της παιδικότητας σε εκείνο των ενηλίκων και συνοδεύεται από διαρκείς αλλαγές. Τα άτομο σε αυτή την φάση βλέπει ότι όλα γύρω του, αλλά και στο ίδιο  – το σώμα του, οι συναισθηματικοί του δεσμοί, τα ενδιαφέροντα του, οι σχέσεις του με το άλλο φύλο και τους γύρω του – αλλάζουν, πολλές φορές με τρόπο που δεν μπορεί να εξηγήσει και του προκαλεί αβεβαιότητα. Έτσι, ο έφηβος είναι μπερδεμένος, ψάχνοντας να βρει το νόημα πίσω από αυτές τις αλλαγές, που είναι τόσο πρωτόγνωρες και πολλές φορές ανεπιθύμητες, και να τις διαχειριστεί.

Ταυτόχρονα μέσα σε αυτή την περίοδο της συναισθηματικής αναστάτωσης, προσπαθεί να διαμορφώσει την προσωπική του ταυτότητα. Αυτό εκφράζεται συνήθως μέσω έντονων εσωτερικών αντιφάσεων και έντασης. Από την μία προσπαθεί και θέλει να ξεφύγει από τους περιορισμούς της παιδικότητας και να ανεξαρτητοποιηθεί, από την άλλη όμως έχει ανάγκη την ασφάλεια, την υποστήριξη και φοβάται τις όλο αυξανόμενες ευθύνες και απαιτήσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος. Στα μάτια των εφήβων, λοιπόν, όλα μεγεθύνονται και οι ίδιοι, στην προσπάθεια τους να διαχειριστούν την μετάβαση αυτή, πέφτουν σε συναισθηματικές μεταπτώσεις – πολύ συχνά παροδικές – νιώθοντας άγχος, φόβο, ανησυχία, ντροπή, αμηχανία και ανασφάλεια. Ως αντίδραση καταφεύγουν συχνά  σε παράξενες συμπεριφορές σε μια προσπάθεια αποφόρτισης, ενώ δεν είναι σπάνια η  απόσυρση, η απομόνωση και η θλίψη.

Μέσα σε αυτή την ευαίσθητη κατάσταση, ο έφηβος αντιμετωπίζει ακόμα μια πρόκληση, καθώς καλείται να σκεφτεί πέρα από το «εδώ και τώρα» και να πάρει αποφάσεις για το μέλλον του, γεγονός που αποτελεί μια επιπλέον πίεση. Αυτό στα ελληνικά δεδομένα συνεπάγεται τον προσανατολισμό προς την μελλοντική του καριέρα και ως αποτέλεσμα την εμπλοκή του εφήβου σε ένα βαθμοκεντρικό σύστημα, όπου οι εξετάσεις και το διάβασμα είναι το επίκεντρο της καθημερινότητας του, κυρίως μετά την εισαγωγή του στο λύκειο. Σε αυτή την ηλικία, οι εξετάσεις εμφανίζονται ως η μοναδική ευκαιρία για το άτομο να αποδείξει στους γύρω του ή και στον ίδιο τον εαυτό του την ικανότητα και την αξία του και η επιτυχία σε αυτές γίνεται αντιληπτή ως ο βασικός τρόπος για να κερδίσουν την αποδοχή των γονέων τους, που συχνά έχουν υπερβολικές απαιτήσεις.

Υπό αυτές τις συνθήκες γεννάται το άγχος. Το άγχος είναι μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού, όταν χρειάζεται να αντιμετωπίσει απαιτητικές ή απειλητικές καταστάσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να λειτουργεί θετικά, κινητοποιώντας το άτομο και ενισχύοντας την παραγωγικότητά του. Πολλές φορές, όμως, τα όρια ξεπερνιούνται και το άγχος γίνεται δυσλειτουργικό και μη διαχειρίσιμο.  Ο έφηβος κατακλύζεται από αρνητικές, δυσλειτουργικές σκέψεις, νιώθει θαμμένος κάτω από ένα βαρύ φορτίο, αντιμέτωπος με μια πρόκληση για την οποία συχνά δεν είναι προετοιμασμένος – ψυχολογικά – και ακινητοποιείται, παραιτημένος από κάθε προσπάθεια να ανταπεξέλθει στην εξεταστική διαδικασία και μην ξέροντας πώς να πράξει. Ιδιαίτερα έντονος είναι ο φόβος, μήπως το άτομο απογοητεύσει τους σημαντικούς άλλους και διαψεύσεις τις προσδοκίες τους, αλλά και αυτές που το ίδιο έχει για τον εαυτό του.

Το άγχος εκφράζεται με συμπτώματα σωματικά (π.χ. ταχυκαρδία, δύσπνοια, πονοκέφαλος, ζαλάδες, άσχημο ύπνο), συναισθηματικά (π.χ. ευερεθιστότητα, θλίψη, υπερδιέγερση, αρνητική διάθεση, ευσυγκινησία), γνωστικά (π.χ. δυσκολίες μάθησης και συγκέντρωσης, μπλοκάρισμα μνήμης, αρνητικές σκέψεις) και συμπεριφορικά (π.χ. επιθετικότητα, παραίτηση από το διάβασμα, απουσίες από το σχολείο, κοινωνική απομόνωση, υπερβολική κατανάλωση τροφής ή το αντίθετο κ.λ.π). Πολλές φορές δεν λείπουν τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως δερματικά ή αυξημένη τριχόπτωση. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το επιβαρυμένο πρόγραμμα, την έλλειψη ελεύθερου χρόνου και την ανυπαρξία διεξόδων για αποφόρτισή εντείνουν την ήδη υπάρχουσα εσωτερική του ένταση. Επιπλέον, λόγω της δυσκολίας του εφήβου να μιλήσει για αυτά που τον απασχολούν στην οικογένεια του, η αδυναμία να τα διαχειριστεί και να τα ξεπεράσει μόνος του γίνεται μεγαλύτερη.